Geologia Sudetica, 17 (1-2): 7-56

Utwory mioceńskie w strefie uskokowej środkowej Odry, między Lubinem a Bytomiem Odrzańskim (bez warstw poznańskich)

Jerzy Krzysztof Frankiewicz

Abstrakt
Opisywane w niniejszej pracy osady mioceńskie, o miąższości średniej przekraczającej 250 m, wchodzą w skład rozległego basenu trzeciorzędowego Niżu Środkowoeuropejskiego. Stąd też charakteryzują się dość dużym podobieństwem litostratygraficznym i genetycznym w stosunku do osadów z pozostałych obszarów Niżu Polskiego i rejonu Łużyc w NRD. Badania litologiczne i sedymentologiczne pozwoliły na wydzielenie pięciu zróżnicowanych kompleksów skalnych. Warstwy rawickie (miocen dolny), zbudowane z ilastych osadów kaolinowych o jasnych barwach, z licznymi ziarnami zwietrzałych skaleni, powstały w środowisku rzecznym w formie stożków napływowych. Okresowe zabagnianie terenu doprowadziło do powstania osadów fitogenicznych - soczewek węgla rawickiej grupy pokładów (III). Środkowomioceński zespół skalny to ilasto-piaszczyste warstwy ścinawskie oraz piaszczyste warstwy paw-łowickie. Tworzyły się one w środowisku jeziorno-bagiennym z przejawami akumulacji rzecznej, korytowej. Silnie węglonośne warstwy ścinawskie zawierają ławice węgla brunatnego ścinawskiej grupy pokładów (II) o łącznej maksymalnej grubości przekraczającej 30 m. Warstwy pawłowickie natomiast zawierają jedynie cienkie soczewki węgla lubińskiej grupy pokładów (IIA). Spotyka się też w nich ślady ingresji morskich. Na przełomie miocenu środkowego i górnego zachodziła intensywna erozja, która miejscami zniszczyła zupełnie osady warstw pawłowickich. Miocen górny reprezentują warstwy adamowskie oraz środkowopolskie, przykryte warstwami poznańskimi (miocen górny-pliocen) i płatami osadów warstw gozdnickich (pliocen). Piaszczyste warstwy adamowskie nie zawierają węgla brunatnego, a jedynie nieliczne szczątki roślinne. Powstały one w środowisku jeziornym. Warstwy adamowskie przechodzą w sposób ciągły w ilaste warstwy środkowopolskie, zawierające ławice węgla środkowopolskiej grupy pokładów (I) o łącznej maksymalnej grubości 13 m. Ich akumulacja miała miejsce w środowisku jeziorno-bagiennym. Węglonośność miocenu wynosi średnio 8,1%- Warstwy i soczewki węgla mioceńskiego są pochodzenia autochtonicznego.

Lithostratigraphy and depositional setting of the Miocene deposits between the vicinities of Lubin and Bytom Odrzański in the middle-Odra dislocation zone, Sudetic Foreland

Abstract
The Miocene succession under consideration (excluding the Poznań Beds), itself averaging more than 250 m in thickness, is part of the sedimentary basinfill of an extensive Tertiary basin of the Central European Lowland. The sedimentary succession is, therefore, characterized by considerable lithostratigraphic and genetic similarities to the Miocene sequences of the remaining parts of Polish Lowland and of the nearby region of Lusatia (East Germany). Lithostratigraphical and sedimentological investigations enabled the writer to distinguish five lithological units within the Miocene succession in the study area. These are reviewed below according to their ascending stratigraphic order.
The Rawicz Beds (Lower Miocene) consist of light coloured, kaoline-rich clayey deposits containing numerous detrital grains of weathered feldspar. These sediments are inferred to have originated through fluvial deposition in an alluvial-fan environment. Temporal development of local swamps and vegetation cover within abandoned alluvial-fan segments resulted in the origin of lenticular brown-coal seams; these latter are referred to as the Rawicz Group of Coal-Seams (II). The overlying Ścinawa Beds and Pawłowlce Beds (Middle Miocene) consist of clayey-sandy and sandy deposits, respectively. They are interpreted as the result of sediment deposition in a lacustrine-swamp environment, with subordinate role of in-channel fluvial deposition. The Ścinawa Beds contain numerous brown-coal seams, the total thickness of which exceeds 30m; these coal layers form what is termed the Ścinawa Group of Coal-Seams (II). The overlying Pawłowice Beds, in turn, contain only thin lenticular coal layers, which are jointly referred to as the Lubin Group of Coal-Seams (IIA). The Pawłowice Beds appear also to contain trances of marine ingressions. At this point it is noteworthy that at the Middle/Late Miocene transition there took place an episode of intense regional erosion, which locally stripped away the whole unit of the Pawłowice Beds.
The overlying Adamów Beds and Central-Polish Beds (Upper Miocene) display a virtually transitional mutual contact in their vertical profile. The former unit is sandy and lacks coal (except for occasional plant remains), while the latter is clayey and contains coal seams (total coal thickness attains 13 m); these coal seams are referred to as the Central-Polish Group of Coal-Seams (I). The sediments of the Adamów unit are thought to have been laid down in a lacustrine environment, while the Central-Polish Beds did probably originate in a lacustrine-swamp environment. This last-named unit, in turn, is overlain by the Poznań Beds (Upper Miocene-Pliocene), at the top of which there are present some more-or-less isolated sheets of the Gozdnica Beds (Pliocene); as already stated above, these latter two lithostratigraphic units are not considered in the present study.
In total, the coal-content index of the Miocene succesion averages 8.1%. The brown-coal seams and lenses are of autochthonous origin. The coal belongs to the energetistic variety of moderate caloricity.

Geologia Sudetica, 17 (1-2): 57-101

Zmienność litologiczno-petrograficzna i warunki sedymentacji utworów najmłodszego trzeciorzędu w zapadlisku środkowej Odry

Marian Wagner

Abstrakt
W pracy przedstawiono wyniki badań litologiczno-petrograficznych i sedymentologicznych osadów warstw poznańskich i warstw gozdnickich, stwierdzonych w wierceniach geologicznych między Głogowem a Lubinem na monoklinie przedsudeckiej. Utwory te zbudowane są z różnych odmian skał o cechach strukturalnych i składzie mineralnym świadczącym o odmiennych warunkach depozycji. W skałach tych określono zawartość podstawowych składników skałotwórczych i zmienność uziarnienia. Środowisko sedymentacyjne oceniono na szerokim tle geologicznym, uwydatniając cechy petrologiczne osadów. Zaobserwowana zmienność pozwoliła na wydzielenie 2 facji, korelujących z podziałem litostratygraficznym dla tej części trzeciorzędu. Wykonane badania mogą być podstawą poszukiwań złóż surowców dla przemysłu materiałów budowlanych.

Lithological-petrographical variability and depositional settings of the youngest Tertiary sediments in Middle-Odra Trough

Abstract
This paper presents the results of a recent petrographic study of the so-called Poznań Beds and Gozdnica Beds (uppermost Tertiary) in the Middle-Odra Trough, southwestern Poland. The petrographic data are reviewed here in a close connection with the general geology of these two (informal) lithostratigraphic units. As a whole, the petrographic and geological evidence have been used to interpret the sedimentary environment of these two rock series. It has been inferred that the lower Poznań Beds were deposited in a fluvial environment, while the upper Poznań Beds did probably originate in a lacustrine/shallow-marine environment. The Gozdnica Beds, in turn, are thought to have originated through alluvial-fan deposition at the outer (northeastern) edge of the Sudetes; marginal portion of this latter alluvial wedge has been recognized as present in the vicinity of Głogów.

Geologia Sudetica, 17 (1-2): 103-124

Tektonika łupków strefy Siennej oraz korelacja rozwoju gnejsów z etapami deformacji metamorfiku Śnieżnika

Jerzy Don

Abstrakt
W związku z rozbieżnymi poglądami na budowę i rozwój strefy łupków Siennej (fig. 1) autor podjął szczegółowe prace kartograficzne oraz badania mezostrukturalne we wschodniej części strefy, głównie wzdłuż kontaktu łupków serii strońskiej (Pt₃ - Cm₂?) z gnejsami elementu Śnieżnika. Zostały one uzupełnione obserwacjami o charakterze przeglądowym w części zachodniej oraz na przedłużeniu omawianej strefy po stronie czeskiej. Prace te pozwoliły na odtworzenie tektoniki łupków strefy Siennej. Łupki wypełniają głęboki fałd synklinalny o asymetrii zachodniej, nałożony na utworzone wcześniej fałdy leżące osadów tej serii zgarniętych w kierunku wschodnim. Łupki strefy Siennej mają bardzo złożoną tektonikę wewnętrzną, kontrastującą ze stosunkowo prostym układem odmian litologicznych w otaczających masywach gnejsowych: antyklinalnego elementu Międzygórza po stronie zachodniej oraz antyklinalnego elementu Śnieżnika po stronie wschodniej, zbudowanych na zewnątrz z gnejsów oczkowych - zwanych śnieżnickimi, a w środku z gnejsów migmatycznych - znanych jako gierałtowskie (fig. 7). Granice gnejsów śnieżnickich z łupkami serii strońskiej mają charakter intruzywny, są ostre i tną różne horyzonty litologiczne. Gnejsy gierałtowskie natomiast tworzą z gnejsami śnieżnickimi szerokie strefy gnejsów przejściowych i mieszanych. Ku wschodowi - poza opisanym obszarem - migmatyzują one szerokim frontem również łupki serii strońskiej, przefałdowane z wyklinowującymi się w tym kierunku gnejsami śnieżnickimi.
Autor przyjmuje, że magma porfirowatych granitów śnieżnickich intrudowała na przełomie kambru środkowego i górnego (faza sardyjska) w łupki serii strońskiej wzdłuż powierzchni foliacji, zgodnych z powierzchniami osiowymi utworzonych wcześniej fałdów F₁. W związku z tym kwestionuje dotychczasowe korelacje mezostruktur w wymienionych kompleksach litologicznych, w myśl których pierwsza deformacja F₁ miała miejsce dopiero po procesie ultrametamorfozy serii strońskiej, z którym związany był proces rozwoju gnejsów gierałtowskich, a następnie gnejsów śnieżnickich. Uważa, że pierwsze struktury deformacyjne w gnejsach śnieżnickich, a szczególnie gierałtowskich, określane dotąd jako F₁, nie odpowiadają najstarszym strukturom, czyli (F₁), w łupkach serii strońskiej. Dopiero w drugim etapie deformacji (F₂) granity śnieżnickie zostały dynamicznie przeobrażone w oczkowe gnejsy śnieżnickie podczas przefałdowania ich z łupkami serii strońskiej w płaszczowinach nasuwanych po dolnym dewonie na podsuwającą się strefę morawsko-śląską, w obrębie której rozpoczęło się wtedy formowanie waryscyjskiej geosynkliny Sudetów Wschodnich. W końcowej fazie rozwoju płaszczowin nastąpiło ich poprzeczne fałdowanie (F₃), wywołane wzrastającym niedoborem przestrzeni bocznej i połączone z wypiętrzaniem fałdowanego orogenu młodokaledońskiego. Deformowane serie łupków strońskich i gnejsów śnieżnickich ulegały wtedy w głębszych partiach orogenu silnej rekrystalizacji i selektywnej migmatytyzacji prowadzącej do powstania gnejsów gierałtowskich, w metamorfiku Śnieżnika najsłabiej dynamicznie zaangażowanych. Ponieważ proces ten nie zawsze przebiegał zgodnie z istniejącym planem strukturalnym i związany był ze wzrostem objętości wyjściowego układu, doprowadził do rozwoju wielkopromiennych form brachyantyklinalnych o charakterze embrionalnych kopuł gnejsowych, lokalnie grzybopodobnych, których jądra zajmują strukturalnie najmłodsze skały, czyli gnejsy gierałtowskie. Antyformy te zwartą budową odbiegają znacznie od tektoniki oddzielających je stref o charakterze synform, wypełnionych głównie silnie sfałdowanymi utworami suprakrustalnej serii strońskiej.

The Sienna Synform and the relationship of gneisses to the deformational stages distinguished in the Śnieżnik Metamorphic Massif (Sudetes)

Abstract
The structure and development of the Sienna Syncline, Śnieżnik Massif, have been the subject of much controversy in the regional literature. As an attempt towards solving these and related problems, the present author has performed detailed geological mapping and mesostructural investigation of the eastern synclinal limb, primarily within the zone of contact between the schists of the Stronie Series (Pt₃ - Cm₂?) and the gneisses of Śnieżnik Element (Kasza 1964). The study has been supported with supplementary observational data from the western synclinal limb, and from the southern protraction of the syncline in the adjacent territory of Czechoslovakia.
As a whole, the present study has allowed to reconstruct the geometry of Sienna Syncline. The syncline, itself internally built of the schists of Stronie Series, appears to be a deep fold feature of western asymmetry. Its internal structure is highly complex, apparently staying in a contrast to the relatively simple lithological/structural pattern of the adjacent gneissic massifs: the anticlinal Śnieżnik Element to the east and the anticlinal Międzygórze Element to the west, respectively. These latter two anticlinal features are built of augen gneisses (= the Śnieżnik gneisses) in their outer parts, and of migmatitic gneisses (= the Gierałtów gneisses) in the axial zones. The boundaries between the Śnieżnik gneisses and the schists of Stronie Series are intrusive in character, sharply cutting various lithological horizons. On the other hand, the contacts between the Śnieżnik gneisses and the Gierałtów gneisses are virtually gradational, comprising wide zones of mixed and/or transitional-type gneisses. Towards the east, beyond the present study area, there is observed an extensive front of accompanying migmatization as superimposed upon the schists of the Stronie Series; these latter rocks have been overfolded here with the Śnieżnik gneisses, which themselves are wedging out in the abovesaid direction.
It is assumed by the present author that the parent magma of the Śnieżnik porphyraceous granites had intruded within the schists of the Stronie Series at the Middle/Late Cambrian transition (i.e., in the Sardinian phase), with the intrusion following the foliation planes paralleling the axial planes of the pre-existing folds, F₁. In consequence, an objection is raised here as to the previous regional correlations of mesostructures in the aforesaid rock complexes; according to these previous interpretations, the earliest deformation (F₁) in the region was thought to have taken place after the main process of ultrametamorphosis of the Stronie Series and the related process of the development of gneisses. It is instead inferred by the present author that the earliest deformational structures (i.e., the F₁ structures of the previous authors) within the Śnieżnik gneisses, and especially within the Gierałtów gneisses, do not correspond to the earliest deformational structures (F₁) recognized in the schists of Stronie Series. It is thought here that the Śnieżnik granites were dynamically transformed into the (Śnieżnik) augen-gneisses at a second (F₂) deformational stage, presumably through overfolding of the primary granites and Stronie schists within the fold nappes which had been shoved, in a post-Early Devonian time, over the Moravian-Silesian Zone that was just undergoing an initial stage of the formation of the Variscan geosyncline of Eastern Sudetes. At a final stage of their development, the nappes underwent transverse folding (F₃) due to a general deficiency of lateral space; the transverse folding is thought to have been associated with a general uplifting of the Young-Caledonian orogen that was undergoing regional folding. The series of the Stronie schists and Śnieżnik gneisses, when being actively deformed (F₂ + F₃), underwent strong recrystallization and selective migmatitization within the deeper portions of the orogen, thus resulting in the Gierałtów gneisses (which themselves display a relatively weakest dynamical engagement within the Śnieżnik Metamorphic Massif). Since the abovesaid process did not always follow the pre-existing structural plan of the region and was itself accompanied by a general increase of the system initial volume, it led to the development of large-radius brachyanticlinal features displaying the character of embryonic, locally mushroom-shaped gneisses domes. These dome-like features (antiforms) differ, by their coherent internal structure from the tectonics of the inter-dome synclinorial zones (synforms).

Geologia Sudetica, 17 (1-2): 125-139

Geologiczne warunki występowania chryzoprazu i pokrewnych kamieni ozdobnych w masywie Szklar (Dolny Śląsk)

Jerzy Niśkiewicz

Abstrakt
Badania geologiczne przeprowadzone na obszarze wzgórza Szklana Góra, stanowiącego centralną część masywu serpentynitowego Szklar, wykazały, że wzbudzająca od wieków duże zainteresowanie mineralizacja chryzoprazowo-opalowo-chal-cedonowa jest genetycznie związana ze zwietrzeliną serpentynitową, występującą na całym masywie w formie pokrywy o nieregularnej miąższości.
Najczęstszym miejscem występowania tej mineralizacji są strefy zwietrzeliny położone na skłonach i w częściach centralnych nieckowatych obniżeń w podłożu pokrywy zwietrzelinowej. Wymieniona mineralizacja jest bardzo nieregularna pod względem miejsca występowania, formy i wielkości skupień minerałów, ich rodzaju i jakości, a także pod względem ich ilościowego występowania. Zwietrzeliną serpentynitowa jest zróżnicowana na kilka odmian. Skupienia minerałów chalcedonowo-opalowych najczęściej napotykane są w zwietrzelinie serpentynitowej ziemistej, barwy żółtordzawej i czerwono-brunatnej, o zachowanej strukturze skały pierwotnej. Chryzopraz natomiast występuje również w tej odmianie zwietrzeliny serpentynitowej, ale cechującej się dodatkowo podwyższoną zawartością niklu.
Badania terenowe i analiza znanych dotąd materiałów geologicznych pozwoliły określić niektóre przesłanki występowania skupień chryzoprazu i pokrewnych kamieni ozdobnych w masywie Szklar. Przesłankami tymi są: rodzaj zwietrzeliny serpentynitowej, jej miąższość, ukształtowanie powierzchni spągowej pokrywy zwietrzelinowej oraz stopień koncentracji niklu w zwietrzelinie serpentynitowej. Opierając się na tych przesłankach wskazano 5 obszarów perspektywicznych występowania chryzoprazu i pokrewnych kamieni ozdobnych, położonych w centralnej części masywu Szklar.

Geological setting of the occurrence of chryzoprase and related gem-stones in the Szklary Massif, Lower Silesia

Abstract
Field analysis of the weathering cover in the serpentinite Szklary Massif has revealed some prospects as to the occurrence of chrysoprase and related gem-stones in the region. Important properties of serpentinite waste, which control the formation of the gem-stones within it, include: the type and thickness of the waste, the morphology of the waste basal surface, and the concentration rate of nickel within the waste. On the basis of these physical/chemical attributes, five distinct sub-regions have been indicated in the central part of the Szklary Massif as being prospective from the point of view of the gem-stone occurrences.

Geologia Sudetica, 17 (1-2): 141-154

Klasyfikacja i nomenklatura gnejsów i granitów bloku izerskiego (Sudety Zachodnie) - propozycja

Jerzy Żaba

Abstrakt
W pracy przedstawiono propozycję opisowej klasyfikacji gnejsów i granitów występujących na terenie bloku izerskiego. Za podstawę podziału przyjęto cechy teksturalne i strukturalne skał oraz pewne dane dotyczące ich składu mineralnego (wskaźnik barwy, rodzaj skaleni i obecność minerałów charakterystycznych). Wyłączone zostały natomiast wszelkie oceny genezy skał.
Wśród skał o teksturach kierunkowych wyróżniono gnejsy słojowe, smużyste, prętowe i granitognejsy, natomiast wśród bezkierunkowych - granity. W nazwach uwzględniono ponadto takie cechy strukturalne, jak rozmiary ziarn oraz wzajemne stosunki wielkości między minerałami.
Podział oparty na kryteriach teksturalno-strukturalnych oraz uwzględniający wskaźnik barwy może być szeroko stosowany we wszelkich pracach polowych prowadzonych na terenie bloku izerskiego. Nazwy skał mogą być ponadto wzbogacone o dane uzyskane w badaniach mikroskopowych (chodzi o ilościowe stosunki między głównymi typami skaleni oraz obecność minerałów charakterystycznych).
W pracy podano szczegółowe informacje dotyczące znaczenia większości terminów zawartych w klasyfikacji oraz krytycznie omówiono nazwy granit rumburski i granit izerski.

Proposed classification and nomenclature of the gneisses and granites of Izera Block (Western Sudetes)

Abstract
The paper gives a proposal of descriptive classification and-nomenclature of the gneisses and granites of Izera Block, Sudetes Mts. The classification is primarily based on the rock structural properties and colour index, though the proposed nomenclature includes also such textural properties of the rocks as their grain size and size ratios between individual, rock-forming mineral grains. The rocks with directional structures (i.e., gneisses and related rocks) have been subdivided into the laminated gneisses, flaser-type gneisses, bar-type gneisses, and granite-gneisses, while those exhibiting un-oriented (massive) structure comprise the granites. The classification based on the rock structure and colour index, as adopted here, is recommended to be applied as a useful field classification in the future investigations of the rocks of Izera Block. The proposed rock nomenclature may also be usefully enriched in a number of additional descriptive details that are conventionally determined under a microscope, rather than directly in the field, such as, for example, the quantitative ratio between the contents of main feldspar types and the data on the occurrence of any characteristic (accessory) minerals in rock. In the present paper is also given a detailed explanation of the majority of terms adopted in the classification, and discussed is also the practical significance of the terms: Rumburk granite and Izera granite.